واکاوی فرایند سیاستگذاری بیمه اجتماعی کارگران ساختمانی
پنحمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی گروه جامعه و پیشرفت پژوهشکده مطالعات فناوری، با محوریت ارائه طرح‌ها و پایان نامه های ممتاز با محوریت خطوط پژوهشی گروه، در تاریخ 6 تیرماه 1401، برگزار گردید. این جلسه به پایاننامه خانم زهرا صداقتگو، دانش‌آموخته کارشناس‌ارشد سیاستگذاری اجتماعی دانشگاه تهران با موضوع «واکاوی فرآیند سیاستگذاری بیمه اجتماعی کارگران ساختمانی»، دفاع شده در تاریخ مهرماه ۱۴۰۰ اختصاص یافت. این جلسه با حضور اعضای گروه جامعه و پیشرفت تشکیل شد. پایان نامه مربوطه، به طرح شرایط خاص بیمه کارگران ساختمانی و تاریخ آن در کشور پرداخته و از این طریق، امکان تحقق نظام رفاهی چند لایه را برای اقشار مشابه به بحث گذاشته است. بخشی از محتوای این پایاننامه به شرح زیر ارائه گردید.
شرایط خاص شغلی کارگران ساختمانی، مانند فصلی و موقتی بودن، فقدان کارفرمای مشخص، کار یدی و آسیب‌پذیری بالا، همگی از دلایلی هستند که این گروه و سایر گروههای مشابه را نیازمند حمایت از جانب نظام تأمین اجتماعی میکند؛ چراکه از اهداف اولیه نظام تأمین اجتماعی، پیش‌گیری از مخاطرات و حمایت از اقشار جامعه در زمان آسیب‌پذیری است.
در پژوهش حاضر، تمرکز بر بیمه مشاغل خاص بوده است. عموما این گروه از مشاغل، فاقد رابطه مرسوم کارگر و کارفرما هستند و این نوع رابطه بین کارگر و کارفرما در این بیمه و معیارهای تعیین نرخ حق بیمه سهم کارفرمایی، آن را از انواع مرسوم دیگر بیمه‌ها متفاوت ساخته و دارای مدل خاص خود میکند. این مورد، چالشهای فراوانی را برای این گروههای شغلی در پی داشته است. این مطالعه در ۳ فاز اصلیِ زمینههای تاریخی تصویب قانون، ظرفیتهای ایجادشده مطابق با قانون ساختار و وضعیت کنونی و چالشهای اخیر دستهبندی شده است.
فاز ۱ به بررسی بزنگاههای تاریخی در فرآیند تصویب این قانون و برخی از چالشهای آن مانند نحوه تأمین مالی بیمه کارگران ساختمانی، لزوم داشتن کارت مهارت فنی و حرفهای برای کارگران، زمان و نحوه دریافت حق بیمه از این افراد، شرایط خاص شغلی و نبود رابطه مرسوم بین کارگر و کارفرما میپردازد.
فاز ۲ این مطالعه در پاسخ به این سوال که قانون بیمه اجتماعی کارگران ساختمانی تا چه اندازه از ظرفیتها و دستورات قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی مصوب ۱۳۸۳ که یک سند بالادستی محسوب میشود، تبعیت میکند، طراحی شده است. به عنوان مثال مباحثی مانند پوشش همگانی بیمه، جامعیت خدمات، تعرفهگذاری و پایداری منابع مالی مطرح شده و مورد مقایسه با قانون مدنظر پژوهش قرار گرفته است. مسائل بهخصوصی مانند موارد پیش رو در این بخش مطرح گردید: حدود ۷۰ درصد از جامعه کارگران ساختمانی بیمه نیستند؛ چراکه بخش زیادی از کارگران اطلاعی از وجود بیمه مرتبط با خود ندارند. مورد دوم آنکه مطابق با نوع متناقض احراز صلاحیتهای اولیه و دورهای از سوی سازمان تامین اجتماعی، تعدادی از کارگران از دایره بیمه خارج میشوند. همچنین در پی نبود سامانه شفاف شناسایی افراد در ورود به این بیمه، موارد فراوانی یافت شده است که افرادی غیر از کارگران ساختمانی بهمنظور استفاده از این بیمه به آن ورود کرده و سهمیه مدنظر دولتی کارگران در بهرهمندی از این بیمه را غصب کردهاند. در ادامه موارد دیگری مطرح گردیده است؛ ازجمله آنکه به دلیل فصلی و موقتی بودن مشاغل، امکان پرداخت حق بیمه ثابت و ماهیانه برای برخی از کارگران ساختمانی وجود ندارد. همچنین بسته به شرایط، در طول دوران کار ممکن است یک کارگر در دهها کارگاه و با تعداد بسیاری از کارفرمایان به صورت غیررسمی فعالیت نماید.
فاز ۳ این مطالعه نیز به بررسی چالشهای اخیر این بیمه مانند عدم ثبات و پایداری در تأمین مالی، تحت پوشش نبودن همه رشتههای شغلی ساختمانی، تضاد منافع گسترده میان ذینفعان، فقدان تعریف روشن در متن قوانین و... پرداخته است. همچنین در این جلسه، مشکلاتی مانند ضعف تأمین نقدینگی و تضاد منافع گسترده میان شهرداریها و سازمان تأمین اجتماعی به بحث گذاشته شد و مسئله تضاد میان وظایف و امکانات و ظرفیتهای سازمان تأمین اجتماعی مطرح شد.
در ادامه برای رفع چالشهای کنونی این بیمه، پیشنهاداتی ارائه شده است؛ ازجمله: پایش و ارزیابی درست در ورود افراد به این بیمه و نیاز به طراحی پایگاههای شناسایی دقیق افراد، تعریف پروانه ساختمانی به صورت موردی و معین، طراحی سامانههای شفاف به منظور دریافت حق بیمه به ویژه سهم کارفرمایی به منظور کاهش تنش و اختلاف نظر میان سازمان و شهرداریها و جلوگیری از اجحاف حقوق کارگران، بازنگری نحوه و زمان بازرسیهای سازمان از این گروه و تعبیه منبع مالی پایدار برای این بیمه که میتواند از محل مالیات و با حمایت دولت باشد. در پایان یکی از دستاوردهای اصلی این پژوهش، امکان بهرهگیری آن در باب ظرفیتهای بیانشده برای بیمه سایر مشاغل خاص مانند مشاغل پلتفرمی، فریلنسری (آزادکار)، پروژهای و دیگر مشاغل نوین بازار اشتغال، بوده است.
